ProjektyCodzienność i los dzieci zamkniętych w granicach getta warszawskiego była przedmiotem badań w ramach projektu „Korczak, Wilczyńska i inni. Śladami dzieci warszawskiego getta w kontekście odkryć archeologicznych”.
– Ideę badań archeologicznych na terenie getta zaszczepił w nas zmarły w tym roku wybitny archeolog prof. Władysław Duczko, który uważał za istotne zweryfikowanie dotychczasowej wiedzy historycznej, i uzupełnienie jej o mogące mieć kluczowe znaczenie dodatkowe odkrycia i nowe dotąd nieznane lub niedostatecznie rozpoznane fakty – mówi dr hab. Bożena Józefów-Czerwińska, prof. ucz., koordynator projektu. – Szczególne ważne miejsce w postulatach badawczych formułowanych przez Profesora było dążenie do rozwinięcia badań nad instytucjonalną opieką nad dziećmi, zwłaszcza zaś tzw. Domu Sierot prowadzonego przez Janusza Korczaka i Stefanię Wilczyńską. Choć ta tematyka wydawała się być stosunkowo dobrze udokumentowana, to jednocześnie nasza wiedza o opiece nad dziećmi w getcie jest ograniczona przede wszystkim jednolitym charakterem źródeł historycznych. Dlatego podążając za ideami Profesora razem z dr Jackiem Konikiem postanowiliśmy wzbogacić tę wiedzę o dane płynące z odkryć archeologicznych.
W skład konsorcjum prowadzącego projekt weszły: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Wojewódzki Mazowiecki Urząd Konserwatora Zabytków, Państwowe Muzeum Archeologiczne, Muzeum Niepodległości w Warszawie, Fundacja Badań nad Dziedzictwem Kulturowym oraz Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie. Koordynatorem projektu jest dr hab. Bożena Józefów-Czerwińska, prof. ucz. z Instytutu Archeologii UKSW, która prowadziła prace z udziałem studentów archeologii naszej Uczelni.
– Studenci z pełnym poświęceniem dążyli do odkrywania w trudnych warunkach pod betonem, ceglanym gruzem świadectw przeszłości – mówi dr hab. Bożena Józefów – Czerwińska, prof. ucz.
Pracami wykopaliskowymi kierowali dr Jacek Konik, uznany specjalista w zakresie archeologii i historii społeczności żydowskiej, i dr Michał Gradowski, prezes Fundacji Badań nad Dziedzictwem Kulturowym. Opiekę nad studentami sprawowała dr hab. Bożena Józefów-Czerwińska, prof. ucz.
W lipcu i sierpniu 2025 r. udało się przeprowadzić wstępny etap badań związanych z pracami wykopaliskowymi przy dawnej ulicy Chłodnej 33. Badania rozszerzono o pomieszczenia związane z gmachem szkoły Roeslerów, gdzie znajdowała się pierwsza siedziba Domu Sierot przeniesiona w granice getta warszawskiego. Zarówno zabytki z odkryć związanych z miejscem docelowym naszych badań, jak również z sąsiadującej działki, gdzie zachowały się relikty zabudowy szkoły Roeslerów zostały przeznaczone do dalszych badań i konserwacji w kolejnych etapach projektu.
Studenci archeologii UKSW w Warszawie uczestniczyli w pracach wykopaliskowych prowadzonych w trzech miejscach na terenie getta warszawskiego: przy ul. Dzielnej 19, przy ul. Chłodnej 35/37 i Chłodnej 35, 38, 39 i 39 a.
Pierwszy etap badań przy ul. Dzielnej 19 pełnił rolę przygotowawczą i dydaktyczno-praktyczną, pozwalając studentom, dzięki wsparciu Fundacji Badań nad Dziedzictwem Kulturowym zdobyć niezbędne doświadczenie w pracach wykopaliskowych prowadzonych na obszarach miejskich o dużym znaczeniu historycznym. W tych badaniach uczestniczyła m.in. prof. Gilly Carr z University of Cambridge.
Prace prowadzone były na terenie dawnych posesji położonych przy ul. Dzielnej, gdzie przed wybuchem II wojny światowej istniały kamienice czynszowe zamieszkiwane przez warszawską inteligencję, w tym warszawskich Żydów. Większość ich mieszkańców została zamordowana w obozach Zagłady, a po Powstaniu w Gettcie, teren zrównano z ziemią.
Główne prace badawcze odbyły się przy ul. Chłodnej 35/37 (dawnej Chłodnej 33).Z przeprowadzonej kwerendy wynikało, że na tym terenie, już od początku XX w., istniała Państwowa Szkoła Handlowa Męska im. Józefa i Marii Roeslerów, od 1932 roku Państwowe Gimnazjum Kupieckie, jedno z najlepszych, przedwojennych gimnazjów. Podczas II wojny światowej, po utworzeniu getta warszawskiego, do gmachu szkoły Roeslerów, z ulicy Krochmalnej 92, został przeniesiony Dom Sierot, w którym opiekę nad dziećmi sprawowali Janusz Korczak i Stefania Wilczyńska. Ze źródeł historycznych wiemy, że dzieci pozostawały w szkole Roeslerów od końca października/początku listopada 1940 do końca listopada 1941 r.
Choć pierwotnym celem badań archeologicznych było odnalezienie śladów materialnych związanych z działalnością Domu Sierot, przy okazji odkryto podpiwniczenie dawnej zabudowy o charakterze dworskim, rozebranej, w celu budowy gmachu szkoły. W trakcie prowadzonych w tym roku prac wykopaliskowych została odsłonięta ściana nośna gmachu szkoły.
W świetle przeprowadzonych badań najstarsze konstrukcje można datować na XVIII/XIX w. Cegły należące do reliktów tych zabudowań były słabo zachowane, kruche oraz zmurszałe. Zupełnie inne cegły, pod względem jakości, zostały użyte do budowy w początkach XX w. gmachu szkoły Roeslerów.
Zapewne, aby konstrukcja gmachu szkoły była bardziej stabilna, zdecydowano się na pozostawienie części dawnych piwnic dworskich. Odsłonięto kilka częściowo zachowanych pomieszczeń piwnicznych, które posiadały pierwotnie sklepienie kolebkowe. Poddano je badaniom aż do poziomu ceglanej posadzki. W jednym z pomieszczeń znalazły się różnego rodzaju butelki, w tym jeden fragment datowany na przełom XVIII/XIX w., tzw. szkło leśne.
Najbardziej interesujące było pomieszczenie, które wyraźnie użytkowano dłużej, niż zasypane piwnice. Obok innych zabytków ruchomych znalazły się tu również łuski od nabojów z czasu II wojny światowej.
Zachowane konstrukcje murowane, widoczne w profilu południowym, pozwoliły na ustalenie, że były one powiązane z bocznym wejściem do gmachu szkoły, oraz przypuszczalnie z klatką schodową, łącząc dawną piwnicę podworską z wybudowanym gmachem szkoły w pocz. XX w.. Niewykluczone, że mogła ona stanowić podczas istnienia getta wejście do Domu Sierot, co sugerują źródła historyczne.
Trzeci etap prac wykopaliskowych z udziałem Studentów archeologii UKSW w Warszawie był związany z badaniami pomieszczeń bezpośrednio związanych z gmachem szkoły Roeslerów. Dokonane odkrycia zabytków ruchomych w zachowanych pomieszczeniach są obecnie przedmiotem specjalistycznych badań. Już dziś można stwierdzić, że w podziemnych częściach gmachu szkoły, w tym najprawdopodobniej suteren przebywały w okresie istnienia getta dzieci. Odnaleziono butelki po mleku, pojemniki do przechowywania atramentu, fragmenty skórzanych butów, naczynia kuchenne i różnego rodzaju pozostałości związane z działalnością szkoły.
– Przedstawione wyniki stanowią wstępny etap realizacji projektu „Korczak, Wilczyńska i inni. Śladami dzieci warszawskiego getta w kontekście odkryć archeologicznych” – mówi dr hab. Bożena Józefów Czerwińska, prof. ucz. – Chcemy dowiedzieć się jak najwięcej o życiu dzieci w Domu Sierot, odnaleźć materialne ślady obecności dzieci żyjących w getcie warszawskim. Żywimy nadzieję, że zebrany materiał umożliwi nam opracowanie odrębnej monografii. Publikacja ta, oparta na nowych źródłach archeologicznych, pozwoli pełniej ukazać i ocalić od zapomnienia codzienność i los dzieci uwięzionych w gettcie warszawskim.
Ortofotografia, Ogólny plan wykopu związanego z gmachem szkoły Roeslerów po eksploracji pomieszczeń Zdj. J. Anasiewicz.
Koordynator projektu składa serdeczne podziękowania:
Marcinowi Dawidowiczowi – Wojewódzkiemu Mazowieckiemu Konserwatorowi Zabytków
(za przyznaną dotację na wykopaliska prowadzone przy dawnej ul. Chłodnej 33)
Krzysztofowi Strzałkowskiemu – Burmistrzowi Dzielnicy Woli (za pomoc w uzyskaniu pozwoleń)
dr Wojciechowi Borkowskiemu – Dyr. Państwowego Muzeum Archeologicznego – (za wsparcie w konserwacji zabytków)
Michałowi Grabowskiemu z Fundacji Badań nad Dziedzictwem Kulturowym oraz członkom Fundacji (za wsparcie organizacyjne i specjalistyczne)
Igorowi Maciszewskiemu z firmy Asinus, w tym Karolinie Buckiej i Ernestowi Kamińskiemu (za współpracę przy badaniach prowadzonych przy ul. Chłodnej)
dr Tadeuszowi Skoczkowi, Dyr. Muzeum Niepodległości w Warszawie (za wsparcie organizacyjne)
Oraz indywidualnym badaczom:
Beacie Jankowiak- Konik – specjalistce z historii sztuki
Kamili Baturze – specjalistce od badań szkła
Gideonowi Glazerowi – muzealnikowi z Izraela
Michałowi Chrzanowskiemu (absolwentowi UKSW, specjaliście od skanowania 3D).
14 listopada 2025
