Projekty– Zamek w Dzierzgoniu był najważniejszym po Malborku centrum logistycznym i gospodarczym zakonu Krzyżackiego – wynika z badań georadarowych przeprowadzonych przez zespół kierowany przez dr. hab. Fabiana Welca, prof. ucz., dyrektora Instytutu Archeologii UKSW.
Historia zamku w Dzierzgoniu jest długa. Krzyżacy zbudowali – w miejscu istniejącego od XI wieku drewnianego grodu pruskiego – pierwszy na ówczesnych ziemiach pruskich, gród warowny na wzniesieniu górującym nad dzisiejszą wsią Stary Dzierzgoń. Zniszczony przez Prusów odbudowali na znajdującym się o kilka kilometrów dalej na północ wzgórzu. Właśnie w zamku dzierzgońskim w 1249 r., w obecności legata papieskiego, przyszłego papieża Urbana IV, została podpisana kończąca siedmioletnie powstanie pruskie tzw. Ugoda Dzierzgońska między zakonem a plemionami pruskimi, legitymizująca władzę krzyżacką na tych terenach. Zamek, znajdujący się między Kwidzyniem a portową osadą, jaką był ówczesny Elbląg, stał się odtąd strategiczną warownią i doskonałą bazą wypadową do podbojów.
Badania z użyciem georadaru
Odkąd stolicą państwa Krzyżackiego stał się Malbork, zamek w Dzierzgoniu stał się siedzibą Wielkiego Szatnego, jednego z pięciu najważniejszych dostojników krzyżackich, do którego należało sprawowanie pieczy nad odzieniem i uzbrojeniem Zakonu. Był też Dzierzgoń w początkach XV w. – co wynika ze skąpych zachowanych dokumentów – największą, obok Malborka zbrojownią i drugim po Brodnicy magazynem żywności w Prusach. To tutaj gromadzono broń i proch, zapasy zboża. W czternastu folwarkach hodowano ponad 1200 koni.
– To świadczy o skali gospodarczego znaczenia zamku mogącego pomieścić zarówno wino, skład szat i płótna jak zbrojownię. Dzierzgoń był najważniejszym zamkiem krzyżackim po Malborku, jego zapleczem magazynowym i logistycznym – mówi dr hab. Fabian Welc, prof. ucz. – Był to główny magazyn zakonu, bez którego państwo krzyżackie nie mogłoby funkcjonować. Dlatego pod względem obronności był jednym z najlepiej usytuowanych zamków.
Po Bitwie pod Grunwaldem, zamek dzierzgoński został częściowo spalony, najpierw na rozkaz króla Władysława Jagiełly, potem przez zbuntowanych mieszczan, wreszcie – samych Krzyżaków, którzy nie chcieli, by trafił w ręce wroga. Po drugim pokoju toruńskim, gdy Dzierzgoń znalazł się w granicach należących do Polski Prus Królewskich, w ocalałych komnatach, została urządzona siedziba i sądu grodzkiego, ale z czasem zamek zaczął popadać w ruinę. W wieku XVII wyremontowane zostały jedynie kaplica i część zajmowanych przez sąd pomieszczeń. Zamek przestał istnieć, gdy to co z niego pozostało posłużyło jako budulec podczas wznoszenia pobliskiego klasztoru oo reformatów.
W wieku XIX zaś w miejscu posadowienia zamku urządzono park miejski. W latach 80. XX wieku prowadzone tu wykopaliska, odsłoniły fragmenty murów zamkowych, jednak dopiero najnowsze nieinwazyjne badania archeologiczne z użyciem georadaru przeprowadzone przez zespół pod kierownictwem dr hab. Fabiana Welce, prof. ucz. na całej powierzchni dawnego zamku dają szansę dokładnego poznania historii zamku w Dzierzgoniu.
Od wykopalisk do wirtualnej rekonstrukcji
– To parodoks, że o tak ważnym dla Kzyżaków zamku nie wiemy niemal nic – mówi dr hab. Fabian Welc, prof. ucz. – Po raz pierwszy udało się ustalić plan założenia zamkowego, znacznie bardziej rozległego niż przypuszczaliśmy i rozplanowanie poszczególnych skrzydeł zamku. Odkryliśmy skrzydła zamku, których istnienia nikt się dotąd nie domyślał.
W południowej części przedzamcza odkryto budowlę o imponujących wymiarach (40 x 15 m), zwróconą pod kątem 90 stopni ku skrzydłu północnemu zamku, prawdopodobnie odseparowaną od niego murem. Być może, twierdzi dr hab. Fabian Welc, prof. ucz., był to podpiwniczony magazyn lub inny budynek gospodarczy. Druga budowla, o wymiarach 12 x 20 m, została odkryta obok XX-wiecznej wieży ciśnień w południowej części wzgórza zamkowego. Zdaniem archeologa z UKSW możemy mieć do czynienia ze wzmiankowanym w dokumentach z epoki magazynem będącym składem szat lub zbrojownią. Na dziedzińcu zamku wysokiego w wyniku badań georadarowych została również najprawdopodobniej zlokalizowana główna studnia zamkowa.
– W tym roku rozpocznie się weryfikacja badań nieinwazyjnych za pomocą wykopalisk, przeprowadzonych z udziałem Instytutu Archeologii UKSW – mówi dr hab. Fabian Welc, prof. ucz. – Wyniki tych badań mogą być spektakularne, przypuszczam, że mogą przynieść jedne z najciekawszych materiałów archeologicznych ostatnich lat. Już dziś planujemy zestawienie wyników badań i stworzenie – sukcesywnie uzupełnianej o nowe dane – wirtualnej rekonstrukcji zamku dostępnej dla zwiedzających.
27 stycznia 2025
