UKSW | Z pamięcią o zmarłych

Naukowcy z Instytutu Historii Sztuki UKSW od lat prowadzą działania badawczo-dokumentacyjne na europejskich nekropoliach.

Prace do tej pory były skoncentrowane na starych polskich cmentarzach, które znajdują się na terenie dzisiejszej Ukrainy. Niestety, wojna zatrzymała te działania.

Nowe kierunki badań

Badaczom z UKSW i współpracownikom udało się otworzyć nowe kierunki. Dzięki uzyskanemu z Instytutu Polonika grantowi rozpoczęto prace na terenie Zaolzia. Na tamtejszych cmentarzach zachowało się wiele historycznych nagrobków związanych z polską kulturą. Dr Bartłomiej Gutowski wraz dwunastoma studentkami z IHS UKSW prowadził intensywne prace m.in. w czeskim Cieszynie i Karwinie.

– Odnalezione i udokumentowane nagrobki świadczą o wysokiej klasie lokalnych warsztatów, a na szczególną uwagę zasługują pomniki ofiar katastrof górniczych. Cmentarze w Karwinie mają wydźwięk szczególny, są jednym z nielicznych niemych świadków po kilkunastotysięcznym mieście, które uległo zagładzie w wyniku katastrof górniczych – wyjaśnia dr Gutowski.

W roku 2022 zespół w składzie: dr Paweł Drabarczyk vel Grabarczyk, dr Bartłomiej Gutowski oraz dr Magdalena Olszewska z Muzeum Narodowego w Warszawie, prowadził również prace na cmentarzu św. Michała w Rydze, gdzie w tym roku odnaleziono ponad 100 kolejnych pomników.

Nagrobki w twierdzy modlińskiej

Dzięki współpracy z Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków w Warszawie rozpoczęły się także prace badawcze na cmentarzach mazowieckich, które prowadzi zespól badaczy UKSW: dr Paweł Drabarczyk vel Grabarczyk, dr Bartłomiej Gutowski oraz dr Marta Wiraszka.

Ten projekt jest bardzo ważny z historycznego punktu widzenia. – To lokalne dziedzictwo znika na naszych oczach. Stare pomniki nierzadko o wartościach artystycznych lub historycznych zastępowane są nowymi lub po prostu ulegają powolnemu rozkładowi. Tracimy ważne ślady lokalnej mazowieckiej kultury XIX i XX wieku. Dokumentacja może być drogą do zachowania wiedzy i pamięci o nich. Może być również wskazówką dla lokalnych środowisk dbających o miejscowe środowisko, na jakie obiekty warto zwrócić szczególną uwagę – podkreśla dr Gutowski.

Równie ważny jest projekt realizowany przez pracowników IHS UKSW i naszych studentów we współpracy z Fundacją Akcja Kultury oraz Stowarzyszeniem Bractwa Świętego Ognia i parafią prawosławną św. Aleksandry w Stanisławowie. Prace, finansowane przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, prowadzone są na dawnym cmentarzu prawosławnym związanym z twierdzą modlińską.

– Jest to obiekt niezwykły, chociaż przez dziesięciolecia mocno zdewastowany. Na obszarze ponad 10 hektarów, a więc podobnym jak Stare Miasto w Warszawie, zachowało się ponad 200 nagrobków. Wszystkie są mniej bądź bardziej zniszczone, znaczna część w formie destruktów. Jednak nawet te, które zachowały się do naszych czasów świadczą o wyjątkowym charakterze tego mazowieckiego miasta umarłych. Tutejsze pomniki są dziełem uznanych warszawskich zakładów kamieniarskich, a kilka z nich odznacza się ponadprzeciętną klasą artystyczną – mówi dr Gutowski. – Wspólnie z naszymi partnerami chcemy przywrócić ten obiekt pamięci.

W tym celu naukowcy nawiązali współpracę z lokalnymi środowiskami, prowadzone są warsztaty dla dzieci ze szkół podstawowych, w ramach których powstał m.in. „Subiektywny półprzewodnik cmentarny”. Przygotowana została również wystawa fotografii Jacka Łagowskiego pokazująca piękno tego cmentarza. Obecnie można oglądać ją w Galerii Instytutu Historii Sztuki UKSW w bud. 23 w kampusie na Wóycickiego.

Wystawa na kampusie Wóycickiego

Efektem prac badaczy z UKSW są nie tylko działania dokumentacyjne, ale również opracowania naukowe oraz odbywający się pod koniec października I Interdyscyplinarny Kongres Badań nad Cmentarzami zorganizowany we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa. W obradach brało udział około 100 naukowców, także z zagranicy. Kongresowi towarzyszyły panele dyskusyjne i wystawy. Wśród nich wystawa poświęcona cmentarzowi Bajkowa w Kijowie przygotowana przez Instytut Polonika, z fotografiami Norberta Piwowarczyka i tekstem dr. Bartłomieja Gutowskiego. Wystawa ma charakter plenerowy, pokazywana była w tym roku już m.in. w Wilnie. Obecnie, do połowy grudnia, można ją oglądać przed bud. 23 na Wóycickiego. W tym roku szczególnie doceniona została również praca dr Marty Wiraszki. Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy – Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego oraz Towarzystwo Miłośników Historii ogłosiły laureatów konkursu im. Hanny Szwankowskiej na Varsaviana Roku edycji 2019-2020. Dr Marta Wiraszka otrzymała nagrodę za książkę pt. „Kaplice i mauzolea na cmentarzach Warszawy w XIX i pierwszej połowie XX wieku”, tom 2.