Najcenniejsze nasze księgi

Około tysiąca starych druków, w tym dwa inkunabuły z XV wieku, liczy kolekcja zabytkowych woluminów Biblioteki UKSW. Mamy pierwodruk tłumaczenia Biblii ks. Wujka i Wulgatę z drzeworytem Albrechta Dürera.

Księgozbiór Biblioteki Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie liczy ponad 300 tys. książek. Są wśród nich niezwykle cenne, zabytkowe księgi, przechowywane w magazynie zbiorów specjalnych, które tylko z wyjątkowych powodów są udostępniane i pokazywane. Również dlatego, że wiele z nich wymaga specjalistycznej, kosztownej konserwacji.

Krótko po Gutenbergu

– Posiadamy dwa inkunabuły, czyli najwcześniejsze drukowane księgi, które powstały przed 1501 r. Wyglądem zewnętrznym, krojem czcionek, układem kolumn naśladują one książki rękopiśmienne – wyjaśnia kustosz biblioteczny dr Maciej Matraś. – Najstarszy nasz inkunabuł to Zophihlogium Jacobusa Magni lub Jacques’a Legranda wydany ok. 1475 w Strasburgu. Drugi to Fortalitium fidei napisany przez Alphonsusa de Spina, a wydany w Norymberdze w 1494 r. – wyjaśnia.

Te dwa inkunabuły powstały więc zaledwie kilkadziesiąt lat po druku pierwszej księgi przez Johannesa Gutenberga, co stało się, przypomnijmy w 1440 lub 1450 r.

Starych druków, wydanych w latach 1501-1800 Biblioteka UKSW posiada ok. 1000. Kolekcję tworzą: 68 druków z XVI wieku, 318 z XVII wieku oraz 528 z XVIII wieku. Reprezentują one wszystkie dziedziny ówczesnej wiedzy, z przewagą piśmiennictwa o charakterze religijnym. Dominują dzieła o charakterze teologicznym, prawniczym (zarówno świeckim jak i kanonicznym), homiletycznym, filozoficznym, historycznym oraz liturgicznym i talmudycznym, a także encyklopedycznym i słownikowym.

Niemal połowa kolekcji to spadek po bibliotekach Wydziałów Teologicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Uniwersytetu Warszawskiego, które po rozwiązaniu ich w 1954 r. przez władze komunistyczne, stały się podstawą utworzenia Akademii Teologii Katolickiej.

  Magazyn Pracowni Starych Druków i Zbiorów XIX-wiecznych

Konserwacja i digitalizacja

Cenne publikacje są przechowywane na UKSW w magazynie Pracowni Starych Druków i Zbiorów XIX-wiecznych, gdzie monitorowana jest temperatura i wilgotność powietrza. – Każdy wolumin zanim tutaj trafi musi być odpowiednio zdezynfekowany. Egzemplarz niezdezynfekowany może bowiem zakazić cały zbiór grzybem, pleśnią lub innymi drobnoustrojami – wyjaśnia kustosz dr Maciej Matraś. – Proces dezynfekcji odbywa się w specjalnej komorze, w której książki są gazowane substancją, która eliminuje szkodliwe substancje.

Pokaźny księgozbiór starych druków UKSW był dotychczas tylko w niewielkim stopniu wykorzystywany do badań naukowych. Jest to związane ze stanem ich zachowania. Niestety, większość zabytkowych woluminów wymaga pilnej konserwacji. Biblioteka UKSW od 2015 roku systematycznie pozyskuje środki z programów ministerialnych na gruntowną konserwację i digitalizację wybranych dzieł.

– W ostatnich latach zrealizowaliśmy kilka tego typu projektów – mówi dr Matraś. – Konserwację zlecamy na zewnątrz. Jest to bardzo specjalistyczny i kosztowny zabieg. Dlatego podczas trwania projektu możliwe jest zabezpieczenie kilku, najwyżej kilkunastu zabytkowych egzemplarzy. Do tej pory w pełni zakonserwowaliśmy i zdigitalizowaliśmy kilkadziesiąt naszych pozycji – dodaje.

Ciekawostką jest fakt, że do lat dziewięćdziesiątych a nawet dwutysięcznych przeprowadzono tzw. konserwację gruntowną. Bloki książek były rozbierane, wszelkie niedoskonałości poszczególnych kart były dokładnie naprawiane i maskowane, a oryginalna okładka była często usuwana i zastępowana standardową oprawą introligatorską. Po takiej konserwacji na książce nie było widać upływu setek lat. Teraz konserwuje się zabytkowe woluminy bardziej odpowiedzialnie, tak aby zachować jak najwięcej substancji historycznej, zgodnie ze współczesnymi decyzjami konserwatorskimi w ochronie materiałów bibliotecznych: „maksimum zachowania – minimum ingerencji”.  Eliminuje się szczegóły, które mogą wpłynąć na destrukcję książki, ale tak, żeby zachować jej wygląd. Jest to konserwacja doraźna, zachowawcza – wyjaśnia kustosz dr Matraś.

                         

                                                        Przykład konserwacji gruntowej z lat dziewiędziesiątych                    

Biblia z drzeworytem  Albrechta Dürera

W księgozbiorze starych druków UKSW ważne miejsce zajmuje kolekcja Biblii. Na uwagę zasługuje Biblia Testamenti Veteris wydana we Frankfurcie nad Menem w 1677 r. Jest to wydanie zwokalizowanego, opracowanego przez uczonych żydowskich między VII a IX w., tzw. tekstu masoreckiego Biblii Hebrajskiej, na podstawie wcześniejszych edycji poliglotycznych.

Ciekawą edycją czterech Ewangelii tzw. Biblii gockiej, czyli przekładu Biblii z języka greckiego na język gocki, dokonanego w początkach IV w., stanowi wydana w Oxfordzie w 1750 roku Sacrorum evangeliorum versio gothica ex Codice argenteo emendata.

Na uwagę zasługuje także Biblia Sacra utriusque Testamenti z roku 1530 z Norymbergi. To łacińskie wydanie Wulgaty wyszło w okresie, kiedy ukazał się już niemiecki przekład Nowego Testamentu autorstwa Marcina Lutra. Zostało ono ozdobione pięknymi drzeworytami przypisywanymi samemu Albrechtowi Dürerowi.

W zasobach biblijnych znajduje się również rodzime dzieło, pierwodruk polskiego tłumaczenia Biblii ks. Jakuba Wujka, wydany przez drukarnię Łazarzową w 1599 roku w Krakowie.

W zbiorach Biblioteki znajduje się ponadto cenny komentarz do Dziejów Apostolskich oraz Ewangelii św. Marka Erazma z Rotterdamu wydany w roku 1524 w Bazylei przez oficynę Jana Frobena. Jej wartość podnosi pochodząca z epoki piękna, ślepo tłoczona skórzana oprawa. Ciekawostką w tym woluminie jest rękopis z XV w. napisany na pergaminie, użyty jako wyklejka w oprawie.

Wyjątkową pozycję w księgozbiorze UKSW zajmuje Gniazdo cnoty – pięknie ilustrowany herbarz z XVI w. autorstwa Bartosza Paprockiego. Interesującym dziełem jest także siedemnastowieczne krakowskie wydanie historii Obrazu Jasnogórskiego Ambrożego Nieszporkowicza. Warto również wspomnieć o jednym z pierwszych kodeksów dyplomatycznych jakim jest Codex diplomaticvs Regni Poloniae et Magni Dvcatvs Lithvaniae sporządzony przez Macieja Dogiela, wydany w Wilnie w roku 1758.

        Gniazdo cnoty – pięknie ilustrowany herbarz z XVI w.

„Dni Książki Dawnej”

Z zabytkowymi dziełami naszej Biblioteki można zapoznać się podczas cyklicznej wystawy „Dni Książki Dawnej”, która jest organizowana na UKSW rokrocznie od 2013 roku. Wystawom towarzyszą prelekcje, wykłady, konferencje i pokazy związane z tematyką danego spotkania. Do tej pory obyło się siedem tego typu spotkań otwartych dla wszystkich zainteresowanych tematem starodruków. Kolejna edycja wydarzenia została co prawda aktualnie zawieszona, ale nie porzucono planów następnej odsłony.

                   
Starodruki w skórzanych oprawach