W trosce o zdrowie psychiczne

W czasie epidemii, w którym troska o zdrowie psychiczne jest szczególnie ważna UKSW realizuje pilotaż Środowiskowych Centrów Zdrowia Psychicznego, wpisując się w misję niesienia bezpośredniej pomocy.

Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że niemal 25% wszystkich ludzi dotknięta jest zaburzeniami psychicznymi o różnym podłożu, a w 2020 roku depresja stanie się drugim najistotniejszym powodem niepełnosprawności. Co czwarty Polak doświadczał, doświadcza lub będzie doświadczał kryzysu psychicznego w swoim życiu. Na czym więc powinna polegać indywidualna i ogólnospołeczna profilaktyka zdrowia psychicznego? Na to pytanie odpowiadają eksperci ŚCZP.

Profilaktyka zdrowia psychicznego polega przede wszystkim na przeciwdziałaniu procesom stygmatyzacji czy wykluczenia społecznego osób doświadczających kryzysu psychicznego – przekonuje Jarosław Wosicki, trener profilaktyki w Środowiskowym Centrum Zdrowia Psychicznego w Koszalinie – Temat zdrowia psychicznego jest niestety w dalszym ciągu tematem tabu w naszym społeczeństwie i jest marginalizowany. Co więcej istnieje nieprawdziwy, zafałszowany obraz osób doświadczających kryzysu psychicznego i to jest główny problem, z którym obecnie się zmagamy – dodaje.

Profilaktyka obejmuje szereg działań w społeczności lokalnej, które mają propagować wiedzę dotyczącą zdrowia psychicznego. Naszym celem jest „odczarowanie” sposobu myślenia o osobach będących w kryzysach psychicznych poprzez kampanie społeczne i bezpośrednie działania edukacyjne – dodaje Monika Biegun-Juszkiewicz, koordynator profilaktyki w Środowiskowym Centrum Zdrowia Psychicznego w Wieliczce.

Działania profilaktyczne są ogromnie ważne, bo znacznie łatwiej przeciwdziałać niż potem radzić sobie z jakimś problemem. W ramach takich działań możemy dotrzeć do wielu osób jednocześnie – podsumowuje Marta Małecka, koordynator profilaktyki w Środowiskowym Centrum Zdrowia Psychicznego Warszawa-Bielany.

Główne cele profilaktyki zdrowia psychicznego to m.in rozmowy o zdrowiu psychicznym, o kryzysach, o tym, że taki kryzys może dotknąć każdego z nas, i że jest wręcz naturalnym elementem rozwoju człowieka. W ramach profilaktyki zwraca się uwagę, jakie są niepokojące objawy kryzysu psychicznego i co może świadczyć o tym, że ktoś potrzebuje wsparcia. Uświadamia się opinii społecznej, że osoby, które doświadczyły kryzysu mogą normalnie funkcjonować w społeczeństwie, i że nie jest to czynnik przekreślający z życia społecznego czy zawodowego. Przeciwdziałanie stygmatyzacji takich osób to jedno z ważniejszych zadań profilaktyki. Każdy z nas może jednak skutecznie dbać o swoje i swoich bliskich zdrowie.

Jak dbać o własne zdrowie psychiczne?

Z perspektywy pojedynczej osoby, celem jest zredukowanie zagrożeń mogących mieć wpływ na zdrowie psychiczne i wzmacnianie czynników chroniących. Żeby skutecznie działać w tym kierunku należy skupić się na zbilansowaniu poszczególnych sfer życia. Ważna jest aktywność fizyczna – już 30 minut ruchu może korzystnie wpływać na naszą koncentrację i sprawność intelektualną. Zdrowy sen, czyli taki, który trwa nieprzerwanie 6-8 godzin w zaciemnionym pomieszczeniu niweluje rozdrażnienie oraz pozytywnie działa na nasze nastawienie na następny dzień. Równie istotne jest zdrowe odżywianie, czyli regularne spożywanie pełnowartościowych posiłków oraz nawadnianie organizmu. Sposób w jaki komunikujemy się z otoczeniem, a także z samym sobą ma ogromne znaczenie! Wypowiadane przez nas negatywne komunikaty powodują, że obniża się poczucie własnej wartości. Takie działania sprawiają, że przestajemy czuć potrzebę uczenia się, pracowania nad sobą i rozwijania się. Oczywiście bardzo ważne jest otoczenie – każdy z nas potrzebuje okazywania miłości, przyjaźni, przytulania i bliskiego kontaktu. Spędzanie czasu z osobami, które nas drażnią, bądź są agresywne, może negatywnie wpływać na nasze poczucie bezpieczeństwa. Dobrym krokiem powinno okazać się odcięcie od tego typu osób bądź asertywne postawienie granic w kontakcie z nimi. Bardzo ważna jest umiejętność wyrażania swoich emocji – zarówno tych przyjemnych, jak i tych trudnych. Warto praktykować w sobie postawę wdzięczności i starać się cieszyć z małych rzeczy. I na koniec – praca nad marzeniami. Wyznaczanie celów i konsekwentne ich realizowanie sprawia, że łatwiej nam czerpać radość z życia.

Jak dbać o zdrowie psychiczne całego społeczeństwa?

Profilaktyka zdrowia psychicznego z perspektywy społeczeństwa polega m.in. na prowadzeniu warsztatów dla instytucji zaufania publicznego, których pracownicy mogą mieć bezpośredni kontakt z osobami doświadczającymi kryzysów psychicznych, a także na prowadzeniu warsztatów profilaktycznych dla uczniów, dla ich rodziców i ogólnie członków rodzin osób doświadczających kryzysów. Dla dzieci i młodzieży prowadzone są warsztaty z zakresu kompetencji społecznych, co może pomóc w radzeniu sobie z różnymi trudnościami, a także zajęcia dotyczące kryzysów psychicznych, np. jakie mogą być ich niepokojące objawy; oraz ogólnie jak radzić sobie z kryzysami i gdzie szukać wsparcia specjalistów.

– Rozmowy z młodzieżą o poczuciu własnej wartości, o uważności na drugiego człowieka, o kryzysach i kompetencjach społecznych okazują się bardzo ważne i potrzebne, tym bardziej, że niejednokrotnie okazuje się, że młodzi ludzie uczestniczą po raz pierwszy w tego rodzaju zajęciach i pierwszy raz ktoś z nimi podejmuje w ogóle ten temat! – zauważa Marta Małecka.

W ramach działań profilaktycznych pracownicy Środowiskowych Centrów Zdrowia Psychicznego prowadzą zajęcia dla specjalistów takich jak policjanci, strażnicy miejscy, urzędnicy, pracownicy socjalni czy służb ratunkowych, nauczyciele, pedagodzy, psycholodzy. Uczą jak rozmawiać z osobami w kryzysach psychicznych, jak nawiązywać z nimi kontakt i w jaki sposób budować sieć wsparcia na terenie jednej dzielnicy. Profilaktyczne działania w lokalnych społecznościach polegają m.in. również na tym, że poprzez spotkania, warsztaty czy integrujące pikniki rodzinne i inne wydarzenia osoby z kryzysem psychicznym poznają innych ludzi, którzy borykają się z podobnymi problemami, dzięki czemu nie czują się odosobnione i są dla siebie nawzajem wsparciem.

Intensyfikacja działań profilaktycznych przynosi już dzisiaj efekty – w naszym mieście, Wieliczce, coraz częściej słychać o Środowiskowym Centrum Zdrowia Psychicznego – twierdzi Monika Biegun-Juszkiewicz – Na organizowanych przez nas warsztatach dotyczących profilaktyki mamy za każdym razem komplet uczestników, a w ostatnim czasie tworzą się nawet listy rezerwowe! To oznacza, że istnieje ogromna potrzeba rozmowy na temat zdrowia psychicznego i jego profilaktyki.

Podnoszenie poziomu wiedzy społeczeństwa na temat zdrowia psychicznego, zwiększanie wrażliwości/wiedzy na temat zaburzeń psychicznych, zachęcanie osób w kryzysie do szukania pomocy, w tym redukowanie ich wstydu i przeciwdziałanie ich stygmatyzacji oraz poprawa dostępu do pomocy dla osób w kryzysie wydają się najważniejszymi działaniami z perspektywy profilaktyki uniwersalnej.

Czym jest i jak rozpoznać kryzys psychiczny?

Kryzys jest subiektywnym odczuwaniem bądź doświadczaniem wydarzenia lub sytuacji jako niemożliwej do rozwiązania. Osobie dotkniętej kryzysem często towarzyszy poczucie bólu i cierpienia, wyczerpując jej siły życiowe. Kryzys powoduje poczucie utraty zdolności do działania i umiejętności kontrolowania własnego życia czy też siebie, co z kolei może przejawiać się w poczuciu bezradności. Często także przekracza w odczuciu osoby doświadczającej kryzysu dotychczasowe sposoby radzenia sobie z trudnościami. Specjaliści wyróżniają następujące rodzaje kryzysów:

• rozwojowe – to wydarzenia zachodzące w toku rozwoju człowieka; interpretowane są jako zjawiska naturalne, które są nieodłącznymi elementami życia każdego z nas – zmuszają do wprowadzenia zmiany i podejmowania nowych ról. Do tego rodzaju kryzysu zalicza się np. narodziny dziecka, zmianę pracy, ukończenie szkoły, zawarcie związku małżeńskiego, przejście na emeryturę, czy opuszczenie rodzinnego domu.
• egzystencjalne – wywołują wewnętrzne konflikty i lęki dotyczące celowości życia, wolności, niezależności, odpowiedzialności. Są typowe dla okresów bilansów i podsumowań życiowych.
• sytuacyjne (w tym traumatyczne) – to wydarzenia nieprzewidywalne, którą są reakcją na stosunkowo rzadkie wydarzenia krytyczne, przekraczające zwykłe doświadczenia ludzkie. Człowiek nie jest w stanie ich powstrzymać ani kontrolować (np. porwanie, gwałt, nagła choroba, wypadek komunikacyjny, inwalidztwo, utrata pracy, śmierć kogoś bliskiego).

Niezażegnane, nieprzepracowane kryzysy mogą prowadzić do zaburzenia zachowania, uzależnień różnego rodzaju, zaburzenia obrazu ciała i poczucia siebie, samookaleczeń, prób samobójczych, czy wreszcie samobójstw.

Co nas chroni przed kryzysem, co nas wzmacnia?

Czynniki chroniące przed kryzysami psychicznymi to przede wszystkim więź i wsparcie ze strony co najmniej jednej osoby, np. członka rodziny (rodziców w odniesieniu do ludzi młodych), dobre relacje z otoczeniem, rówieśnikami, zaangażowanie religijne, dobra samoocena, posiadanie celów życiowych i planów na przyszłość, posiadanie zainteresowań. Dobrze rozwinięte umiejętności społeczne, wiara w siebie i dobre mniemanie o swojej sytuacji i osiągnięciach są również niezwykle istotne. W odniesieniu do ludzi młodych (ale nie tylko) sprawdza się również fakt przynależności do jakiejś grupy – klubu, drużyny sportowej, wspólnoty itp. Dobre relacje z rówieśnikami i dorosłymi (w z tym nauczycielami w szkole) nierzadko pomagają przetrwać trudniejsze chwile, tak zwana pomocna dłoń potrafi zdziałać przysłowiowe cuda.

Na ratunek – asystenci zdrowienia!

Działania z zakresu profilaktyki zdrowia psychicznego sprawiają, że zaczynamy myśleć o drugim człowieku z empatią, z większym zrozumieniem i wyrozumiałością. Inaczej patrzymy też na samych siebie – jesteśmy bardziej świadomi i uważni, dzięki czemu szybciej i lepiej jesteśmy w stanie reagować na sygnały, które mogą być niepokojące. W takie działania włączają się specjaliści ze środowiskowych Centrów Zdrowia Psychicznego – terapeuci, psychoterapeuci, a także asystenci zdrowienia. Asystenci zdrowienia to osoby, które doświadczyły kryzysu psychicznego i go pokonały, a obecnie pracują w centrach zdrowia psychicznego, aby pomagać innym osobom z podobnymi problemami. Prowadzą spotkania czy warsztaty dzieląc się swoim doświadczeniem i pokazując uczestnikom, jak i gdzie można szukać pomocy. Spotkania w gminach – w instytucjach wsparcia społecznego przy udziale asystentów zdrowienia są nieocenione w działaniach profilaktycznych. To właśnie obecność asystentów zdrowienia jest najbardziej zapamiętywana i potrzebna, a ich działalność pozostaje w pamięci na długo z różnych powodów, nie tylko związanych z niesieniem bezpośredniej pomocy.

Przy okazji jednego z forum dotyczącego zdrowia psychicznego zrobiliśmy wystawę prac artystycznych osób, które doświadczyły kryzysów psychicznych. Wszyscy byli zdumieni, jak wielkie talenty drzemią w tych ludziach! Poprzez takie działania można naprawdę wzmocnić wiarę takich osób we własne możliwości, i dzięki temu pomóc im odnaleźć się czy też zaistnieć w społeczności – mówi Jarosław Wosicki. Osobą, która miała swój własny wernisaż, i jednocześnie pracuje obecnie jako asystent zdrowienia w ŚCZP Warszawa Bielany jest Paweł Nowicki, który zdrowie psychiczne definiuje w następujący sposób:

– Zdrowie psychiczne jest dla mnie poczuciem komfortu w życiu, wyrazem samoakceptacji, dobrymi relacjami z ludźmi. Odkąd nie podejmuję ryzykownych zachowań, nie czuję się zagrożony chorobą. Jestem wielkim zwolennikiem arteterapii, a to co robię to swego rodzaju nawet autoarteterapia – to jest taka forma medytacji i innej formy myślenia. To właśnie twórczość (pasja) jest elementem mojego zdrowienia i daje mi ogromną satysfakcję. Jako asystent zdrowienia skupiam się na talentach osób – bo każdy je ma, tylko nie zawsze jest w stanie je odkryć. To może być muzyka, poezja, taniec – wszelkie formy twórczości są bardzo pomocne dla takich osób – inna forma komunikacji z otoczeniem, w której znajduje się akceptację czy nawet podziw. Jedną z ról asystentów zdrowienia jest pokazywanie poprzez swój własny przykład, że istnieje wiele dróg zdrowienia oraz możliwości samorealizacji. Przecież często choroba jest wynikiem dużej wrażliwości czy wręcz nadwrażliwości – a to nie jest nic złego, przecież to również jest forma pewnych kompetencji i umiejętności! Asystent zdrowienia ma takie osoby wzmacniać i pokazywać, że wszystko jest możliwe.

Robert Michałkiewicz – asystent zdrowienia w ŚCZP Warszawa Bielany przekonuje:

– Zdrowie psychiczne jest dla mnie umiejętnością przeżywania życia, wolnością, tworzeniem więzi z drugim człowiekiem, dobrym komunikowaniem się z otoczeniem. Mój osobisty kryzys polegał na tym, że tłumiłem w sobie emocje, nie potrafiłem mówić, o tym co przeżywam. Moja praca polega na towarzyszeniu ludziom w sytuacji, kiedy przeżywają kryzys. Dzielę się z nimi wtedy swoim doświadczeniem i opowiadam, co mi osobiście pomogło wyjść z kryzysu i wyzdrowieć. Mam taką swoją definicję – że choroba kończy się tam, gdzie zaczyna się samoświadomość. Jeśli ja poznam siebie, mam dobry wgląd w siebie samego, to uważam się za człowieka zdrowego. Przeżycia, które są nazywane kryzysem psychicznym pomagają mi wczuć się w sytuację osoby w kryzysie i podejść do takiej osoby z empatią. Kiedyś na studiach usłyszałem, że życiem człowieka rządzi albo strach albo miłość – i ja chcę aby to była miłość, czyli zwykły codzienny uśmiech do drugiego człowieka, pomoc innej osobie w nawet niewielkich sprawach. Dla osób w kryzysie ważne jest to, aby doceniać ich małe sukcesy. Pamiętajmy o tym…

Dobra zmiana nadchodzi

Brak działań z zakresu profilaktyki zdrowia psychicznego powoduje lęk u osób, które powinny poprawić swoje zdrowie psychiczne i nierzadko zbyt późne podjęcie kroków zaradczych, jeśli wystąpi kryzys. Innym zagrożeniem związanym z brakiem profilaktyki jest fakt, że w zbiorowej świadomości społecznej temat zdrowia psychicznego będzie nadal tematem tabu.

Zmiana w tym temacie jednak już postępuje – choćby liczna obecność uczestników na warsztatach i szkoleniach z zakresu zdrowia psychicznego. Specjaliści podkreślają, że osoby, które przychodzą na warsztaty często na początku są zakłopotane, nie wiedzą co mówić, ale w trakcie zajęć otwierają się i zaczynają opowiadać o sobie bądź swoich bliskich, którzy doświadczają kryzysu. Dzielą się także rozwiązaniami i radami. Coraz częściej mówią o swoich problemach i doświadczeniach związanych z kryzysami psychicznymi.

Ta tematyka, powoli ale jednak przestaje być tematem tabu, i o to właśnie chodzi w działaniach profilaktycznych. Chciałoby się zatem powiedzieć: Szlachetne zdrowie, niech każdy się dowie… (!)

Artykuł opracowany przez ekspertów ŚCZP

Seria wideo-rozmów o zdrowiu psychicznym (publikowana m.in. na grupie pomocowej „Bielany na Kwarantannie”): https://www.youtube.com/watch?v=oH1ktsNZ6mc&feature=youtu.be&fbclid=IwAR2WfI6Sun5aSKFMkoLqCjaYVMbkJvS1EeckXJbuIxIg08TW0b9Dht1rfdc