UKSW | Nasz Indiana Jones odkrywa starożytną świątynię w Chorwacji

Monumentalna budowla sprzed prawie 2000 lat znajduje się pod XVIII wiecznym kościołem – to przełomowe odkrycie, z pomocą georadaru i skanera laserowego LIDAR, jest dziełem polsko-chorwackiego zespołu archeologów, z dr. hab. Fabianem Welcem, prof. ucz., prowadzącym wykopaliska w Dalmacji.

Maleńką wioskę Danilo dzieli zaledwie 15 km od nadmorskiego kurortu Šibenik. To tu, w latach 50. ubiegłego wieku, podczas budowy wodociągu, odkryto inskrypcje z I-II w n.e. Wykopaliska, skupione we wschodniej części wioski, wokół współczesnego cmentarza i XVIII wiecznego kościoła św. Daniela, odsłoniły setki takich inskrypcji. Badacze chorwaccy natrafili wśród nich na wzmiankę o zaginionym mieście Ridit, założonym przez zromanizowane plemię Riditów.

W kolejnych latach stopniowo odsłaniano rozległy średniowieczny cmentarz wkopany – jak się okazało – bezpośrednio w relikty rzymskich budowli, m. in w kompleks łaźni i okazały budynek z centralnym dziedzińcem i portykiem okolonym licznymi pomieszczeniami.

– Od początku frapujące było to, że w murach kamiennych otaczających średniowieczne groby odkryto wtórnie użyte fragmenty dekoracji architektonicznej i dużą kolumnę, które stanowiły wystrój niezlokalizowanej dotąd rzymskiej świątyni – mówi kierownik badań ze strony polskiej dr hab. Fabian Welc, prof. ucz. z Instytutu Archeologii UKSW. – Sama wielkość tych elementów wskazywała, że gdzieś w pobliżu cmentarza musiał znajdować się monumentalny budynek, który wchodził w skład zespołu budowli okalających forum dawnego miasta – po łacinie municypium Riditarum.

Przełomowe odkrycie

Na trop starożytnej świątyni zespół prof. Welca natrafił w końcu września tego roku. Okazało się, że pod kościołem św. Daniela i wokół niego znajdują się pozostałości budowli o masywnych murach, prostokątnym zarysie (20 x 10 m) z widocznym obramowaniem wejścia mającym formę kolumnady.

– Znam tu każde drzewo figowe, przeszukiwałem teren metr po metrze, bezskutecznie wypatrując ruin forum i świątyni – opowiada profesor Welc. – Pamiętam dokładnie, był to ostatni dzień września i ostatni dzień naszych prac, kiedy raz jeszcze znaleźliśmy się na usytuowanym koło kościoła św. Daniela średniowiecznym cmentarzu. I nagle ujrzeliśmy na ekranie georadaru bardzo wyraźny obraz wskazujący na obecność, częściowo pod istniejącym kościołem, monumentalnego założenia architektonicznego. Wydaje się, że mieszkańcy Danilo zapewne już od czasów średniowiecznych musieli wiedzieć o istnieniu starożytnej świątyni. Traktując ją jako źródło budulca, systematycznie dokonywali jej rozbiórki, korzystając z elementów do budowy sarkofagów, płyt nagrobnych czy pras do tłoczenia oliwy, na co wskazują pozostałości tej budowli rozwleczone na obszarze dawnego średniowiecznego cmentarza.

A więc profesor Welc  – „nasz Indiana Jones” miał rację: wszystkie znajdowane od lat w pobliżu kościoła kamienne elementy architektoniczne były pozostałościami po okazałej rzymskiej budowli. W sukurs naukowcom przyszła także, pozwalająca na dokładną analizę ukształtowania terenu, technologia lotniczego skanowania laserowego LIDAR. Według dr Any Konestry, chorwackiego koordynatora projektu, pomogła ona również ustalić usytuowanie nieznanych dotąd rzymskich budynków, głównie o przeznaczaniu mieszkalno – gospodarczym w rejonie kościoła w Danilo.

Fenomenalne odkrycie rzuca zupełnie nowe światło na historię starożytnego Ridit i pozwala umiejscowić forum, znajdujące się na skrzyżowaniu głównych arterii komunikacyjnych, centralne miejsce w każdym rzymskim mieście. To zwieńczenie trwających od siedemdziesięciu lat wykopalisk. Jest to pierwsze tego rodzaju odkrycie w Chorwacji od wielu lat. Wszystko zaczęło się układać w logiczną całość. Bo rozległy budynek z dziedzińcem odkryty wiele lat temu i uznany za wille, okazuje się elementem forum, podobnie jak relikty odkrytych wcześniej łaźni, które obecnie można uznać za łaźnie publiczne – stanowiące nieodzowny element infrastruktury rzymskiego miasta. Już teraz jesteśmy w stanie, z dużą dozą prawdopodobieństwa, wskazać na podstawie badań zespołu prof. Fabiana Welca, gdzie znajdowała się także bazylika (sąd) i kuria (rada miejska).

Świątynia Jowisza, Romy czy  Mitry?

Wiemy już dziś, że obecny XVIII-wieczny kościół pw. Św. Daniela w Ridit został zbudowany na fundamentach wcześniejszej, niewielkiej romańskiej chrześcijańskiej świątyni. A pod nią – jak wynika z najnowszych badań – znajdowała się właśnie najstarsza, rzymska świątynia. I to na jej gruzach powstał średniowieczny cmentarz, miejsce pochówków między IX a XV wiekiem.

W przyszłym roku naukowcy mają zamiar przeprowadzić badania archeologiczne mające potwierdzić rozpoznanie dokonane przy użyciu georadaru. Wiele pytań nadal pozostaje bez odpowiedzi. Jakiemu bóstwu poświęcona była starożytna świątynia? Czy, jak można domniemywać, pochodzi z I-II w. n.e? Czy w okresie późnoantycznym została przekształcona w kościół wczesnochrześcijański, jak się często zdarzało? Czy uda się wydobyć elementy starożytnej świątyni na światło dzienne, by w przyszłości udostępnić je zwiedzającym? Właśnie z myślą o turystach ma wkrótce powstać park archeologiczny z zapleczem służącym przyszłym badaniom w Danilo, w miejscu odkrycia starożytnego miasta Ridit.

Multidyscyplinarny projekt w chorwackiej wiosce Danilo, prowadzony od 2019 r. przez badaczy z Instytutu Archeologii UKSW, Instytutu Archeologii w Zagrzebiu oraz Muzeum w Szybeniku, jest finansowany przez NCN (nr grantu 2020/37/B/HS3/02458) przy współudziale chorwackiego Instytutu Archeologii.