Wymiana wiedzy, upowszechnianie dorobku naukowego – 70 lat Biblioteki ATK/UKSW

Rozmowa z dyrektor Jolantą Białkowską o historii, rozwoju i planach Biblioteki UKSW.

Biblioteka Główna ATK została powołana, niemalże od razu w momencie powstania Akademii Teologii Katolickiej, oddzielnym zarządzeniem ministra szkolnictwa wyższego z dnia 20 kwietnia 1955 r., które określało szczegółowo rolę i zakres jej działania.

Tak, to podniosło wagę Biblioteki jako jednostki ogólnouczelnianej, która jest przecież jednostką naukową, wspierającą procesy dydaktyczne i naukowe na Uczelni i to zadanie od lat jest wciąż niezmienne.

Początki działalności Biblioteki były trudne.

Można powiedzieć, że na początku funkcjonowania Biblioteki warunki były tragiczne. Nie było magazynów, regały z książkami były ulokowane na korytarzach lub w salach wykładowych. Księgozbiór był rozproszony. Łatwo mogło coś zginąć. A trzeba pamiętać, że podstawą tego księgozbioru stały się zbiory katedr i zakładów wydziałów teologicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Warszawskiego, które jak wiemy decyzją ówczesnych władz zostały zlikwidowane. Początkowo gromadzono materiały biblioteczne z teologii, filozofii, prawa kanoniczego i cywilnego, historii Kościoła, jednakże wraz z rozwojem Uczelni powiększano zbiory o literaturę z innych dziedzin wraz z powstawaniem nowych wydziałów i kierunków nauczania. W 1954 r. w Bibliotece zatrudnionych było sześć osób, a pierwszą dyrektorką była pani Barbara Wilejszyc. Stopniowo powiększał się zespół oraz zasoby biblioteczne.

Jakie były kamienie milowe rozwoju Biblioteki UKSW?

Tych kamieni było sporo, ale na pewno jednym z pierwszych i najważniejszych była inicjatywa księdza rektora Józefa Iwanickiego. Utworzył on w 1966 Referat Wymiany, który poprzez kontakty z bibliotekami zza „żelaznej kurtyny” wzbogacał znacznie zbiory Biblioteki. W zamian za publikacje naszego Wydawnictwa ATK pozyskiwaliśmy wiele publikacji m.in. z Niemiec, Włoch, Francji, które to państwa w ten sposób chętnie wspierały „wolną naukę” w kraju komunistycznym. Dzięki temu posiadamy w naszych zasobach chociażby bardzo bogaty księgozbiór prac zagranicznych dotyczących Soboru Watykańskiego II. W najbliższym czasie chcemy go opracować w systemie bibliotecznym.

Kompletny, skatalogowany księgozbiór będzie doskonałym źródłem do badań nad historią tego ważnego w dziejach Kościołach wydarzenia.

Współpraca z bibliotekami w zakresie wymiany publikacji trwa do dziś. Tego typu współpracę prowadzimy również z wieloma uczelniami z Włoch, Francji, Niemiec, Hiszpanii. Współpracujemy nawet z Kolegium Teologicznym w Indiach czy uczelniami w Ameryce Południowej. Współpracujemy też z największą biblioteką na świecie czyli Biblioteką Kongresu Stanów Zjednoczonych, która w swoich zbiorach posiada wszystkie publikacje wydane przez Wydawnictwo Naukowe UKSW. Jest to element promocji działalności naukowej naszej Uczelni. Oczywiście współpracujemy także z wieloma ośrodkami naukowymi w Polsce.

Czy poza tą współpracą, która została zapoczątkowana prawie sześćdziesiąt lat temu, może Pani wymienić inne ważne wydarzenia z historii Biblioteki UKSW, które przyczyniły się do jej rozwoju, kolejne kamienie milowe?

Kolejnym kamieniem milowym w rozwoju Biblioteki było w 1993 rozpoczęcie katalogowania zbiorów w systemie MAK, jako jednej z pierwszych bibliotek w Polsce. Dyrektor Biblioteki Piotr Latawiec nawiązał także współpracę z NASK (Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa). Biblioteka była wtedy prekursorem zmian technologicznych na Akademii.  Jako ciekawostkę mogę podać fakt, że pierwszą powstałą stroną internetową na naszej Uczelni była właśnie strona Biblioteki.

Następnie w 2016 roku Biblioteka pod zarządem dyrektor Katarzyny Materskiej wdrożyła zintegrowany system biblioteczny KOHA i podjęła współpracę z NUKAT, który zrzeszała biblioteki naukowe tworząc katalog centralny bibliotek akademickich i naukowych.

Kolejnym krokiem było podjęcie współpracy z Biblioteką Narodową w ramach projektu Narodowego Rozwoju Czytelnictwa 2.0 i włączenie w 2022 roku naszych zasobów do Ogólnopolskiej Sieci Bibliotecznej w systemie ALMA z wyszukiwarką Primo. W tym systemie pracują najbardziej prestiżowe uczelnie świata, np. w  Cambridge i Oxfordzie. Dzięki temu wzrosły możliwości przeglądania naszych zasobów przez czytelników zewnętrznych.

Ważnym procesem w rozwoju biblioteki było zapewnienie dostępu do elektronicznych, krajowych i międzynarodowych baz danych. Aktualnie zapewniamy dostęp do prawie 40 baz (w tym zasobów Wirtualnej Biblioteki Nauki) zawierających bardzo bogatą ofertę czasopism, książek i innych dokumentów w postaci pełnotekstowej, bibliograficzno-abstraktowej oraz bibliograficznej. Oferujemy także dostęp do platformy IBUK Libra.

Od 2016 r. Biblioteka należy do instytucji partnerskich Cyfrowej Wypożyczalni Publikacji Naukowych Academica – największej w Polsce bezpłatnej, pełnotekstowej bazy online polskich publikacji naukowych (książek i czasopism) ze wszystkich dziedzin wiedzy. W 2017 roku byliśmy współinicjatorami bardzo ważnej inicjatywy warszawskich bibliotek akademickich – SWW BiblioWawa (System Wypożyczeń Warszawskich). W ramach tego projektu nasi studenci i pracownicy mogą wypożyczać książki do domu z innych ośrodków bibliotecznych, które podpisały porozumienie. Od 2015 roku Biblioteka realizuje w ramach projektów zadania z zakresu konserwacji, digitalizacji i upowszechnienia starych druków, archiwalnych inwentarzy bibliotecznych i cennych kolekcji w swoim księgozbiorze.

Jednakże w ostatnim dziesięcioleciu najważniejszym i najbardziej znaczącym elementem rozwoju Biblioteki były działania dotyczące wdrożenia systemu informacji naukowej i bazy wiedzy. W tym celu powołano w 2021 roku Bazę Wiedzy Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, która ma na celu zapewnienie odpowiedniej ewidencji, archiwizacji oraz upowszechniania efektów działalności naukowo-badawczej i dydaktycznej pracowników i doktorantów Uniwersytetu oraz realizacji polityki otwartego dostępu aby wspomagać ewaluację działalności naukowej UKSW.

Takie systemy sprawiają, że z naszych zasobów bibliotecznych mogą korzystać osoby spoza UKSW. Ale Biblioteka prowadzi także tzw. usługi biblioteczne, z których korzystają przede wszystkim nasi pracownicy naukowi?

Tak, oprócz najnowocześniejszych systemów biblioteczno-informacyjnych wprowadzaliśmy na przestrzeni lat tzw. usługi biblioteczne, takie jak usługa bibliometryczna, której celem jest sporządzenie dla zainteresowanych nauczycieli akademickich, doktorantów i studentów analiz do wniosków konkursowych, raportów do Narodowego Centrum Nauki oraz Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, a także wniosków do Rady Doskonałości Naukowej w celu uzyskania stopnia naukowego doktora habilitowanego i tytułu profesora oraz dla władz uczelni w ramach wnioskowania o nagrody, stypendia czy awanse.

Oferujemy też usługi: zapytaj bibliotekarza, zaproponuj do zbiorów, usługa digitalizacyjna czy Wypożyczalnia Międzybiblioteczna. Na prośbę nauczycieli akademickich organizujemy szkolenia w zakresie korzystania ze wszystkich rodzajów zbiorów bibliotecznych. Stale współpracujemy także z wydziałami i innymi jednostkami w zakresie przygotowania sprawozdania z zaplecza biblioteczno-informacyjnego dla Polskiej Komisji Akredytacyjnej (PKA).

W kwietniu nasza Biblioteka znalazła się w gronie laureatów w zakresie e-czytelnictwa. Otrzymała wyróżnienie w kategorii „Największy przyrost zasobów IBUK Libra”.

Otrzymana nagroda podkreśla rolę, jaką w procesie kształcenia spełnia stały dostęp do cyfrowych publikacji naukowych. Dzięki współpracy z Ośrodkiem Zarządzania Projektami i Centrum Wsparcia Dydaktyki oraz pozyskanym środkom finansowym w ramach projektów realizowanych w UKSW, mogliśmy otrzymać to wyróżnienie.

Obecnie, zasoby udostępniane przez Bibliotekę liczą blisko 4000 publikacji, dostępnych całodobowo zarówno w sieci informatycznej UKSW, jak i za pomocą kodów logowania z urządzeń prywatnych poza terenem Uczelni. Nie wychodząc z domu możemy skorzystać z tak wielkiego zasobu wiedzy. Staramy się, aby dostęp zakupionych na platformie PWN IBUK Libra podręczników i monografii z obejmujących m.in. nauki społeczne, nauki o zdrowiu, psychologię, medycynę, ekonomię oraz nauki humanistyczne, zwiększał się z każdym rokiem. Kolekcje są dostosowywane do potrzeb naukowych i dydaktycznych studentów oraz kadry naukowo-badawczej Uniwersytetu.

No właśnie, sposób czytelnictwa w dzisiejszych czasach zmienia się. Biblioteki dbają o to aby zasoby cyfrowe były tak samo dobrze wyposażone jak te standardowe. Na ile e-czytelnictwo wypiera to tradycyjne?

Rzeczywiście współczesna biblioteka zmienia oblicze. W tej chwili możemy powiedzieć, że proporcje czytelnicze rozkładają się mniej więcej pół na pół, ze wskazaniem jednak na e-czytelnictwo. Kiedyś nasze czytelnie były przestrzeniami z wieloma stolikami i krzesłami do siedzenia, które potrafiły być zajęte w 100%. Dziś nie obserwujemy takich tłumów w czytelniach jak na początku lat dwutysięcznych, kiedy na przykład na dostęp do komputerów bibliotecznych w naszej Bibliotece trzeba było się zapisywać i korzystać z nich jedynie pół godziny przy jednorazowym dostępie. Teraz, gdy każdy ma internat w telefonie wygląda to inaczej. Odwiedzin, po pandemicznej przerwie, mimo wszystko nie jest mało. Nie tylko powróciliśmy do stanu sprzed pandemii, ale w 2023 r., odwiedzin w Bibliotece było więcej niż w 2019. Na UKSW staramy się tak organizować czytelnie, żeby było w nich miejsce do pracy grupowej, do pracy indywidualnej czy dla osób z niepełnosprawnościami. Jednak prawdą jest, że biblioteki się zmieniają a rozwój technologiczno-informatyczny daje duże możliwości w tym zakresie.

Jednak, tak jak powiedziała Pani wcześniej cyfrowymi zbiorami zarządzają biblioteki. Za e-czytelnictwem stoją konkretni ludzie, pracownicy biblioteki, którzy katalogują, opisują i udostępniają zbiory. Ich praca bardzo często nie jest widoczna. Ilu pracowników liczy obecnie Biblioteka UKSW i z ilu działów się składa?

Obecnie pracuje u nas 33 bibliotekarzy w czterech działach: Dziale Gromadzenia Zbiorów, Dziale Opracowania Zbiorów, Dziale Udostępniania i Przechowywania Zbiorów oraz Dziale Informacji Naukowej i Transferu Wiedzy. W ramach tego działu funkcjonuje także Pracownia Digitalizacyjna i Pracownia Starych Druków i Zbiorów XIX-wiecznych. Wszystkie działy są zlokalizowane na kampusie Dewajtis. Tutaj funkcjonują także trzy punkty biblioteczne: wypożyczalnia i dwie czytelnie. Na Kampusie Wóycickiego w bud. 23 ma swoją lokalizację czytelnia ogólna, wypożyczalnia II i magazyn II, a w bud. 17, zbiory z zakresu nauk prawnych.

Jakie są plany na przyszłość Biblioteki UKSW?

Współczesna Biblioteka ma być miejscem fizycznym i społecznym z wolnym dostępem do zbiorów, posiadającym pokoje do pracy indywidualnej lub grupowej, kabiny ze sprzętem audiowizualnym, centrum edukacyjnym, gdzie czytelnicy mają mieć warunki do nauki a usługi są dostosowane do zmian w metodach nauczania; przestrzenią do prezentacji sztuki czyli organizacji imprez kulturalnych czy wreszcie miejscem określanym jako przestrzeń „niebiblioteczna”, do których zaliczyć można księgarnie, centra multimedialne czy bary i kawiarnie.

Największą nasza potrzebą jest budowa nowego budynku. Jest to palący problem, bo nie mamy już właściwie miejsca na przechowywanie zbiorów tradycyjnych. Nowoczesny budynek biblioteczny musi zapewnić odpowiednie warunki zarówno dla użytkowników, zbiorów tradycyjnych i bibliotekarzy. Należy podkreślić, że wolny dostęp do zbiorów musi być jak największy, użytkownicy muszą mieś możliwość  pracy indywidualnej i grupowej, posiadać pracownie digitalizacyjną, audiowizualną, pomieszczeń magazynowych, odpowiednich pomieszczeń dla naszych najcenniejszych zbiorów, tzw. centrum informacyjne, gdzie będzie można korzystać ze zbiorów elektronicznych, ale też organizować szkolenia i konferencje.

Chcemy także opracować monografię dotyczącą historii Biblioteki UKSW. Jesteśmy biblioteką naukową, dlatego należy bardziej rozwinąć działalność naukową naszej jednostki. Mamy ku temu duży potencjał, bo nasi pracownicy publikują wiele artykułów w czasopismach recenzowanych. Chcielibyśmy także tak jak to robią inne biblioteki, prowadzić działalność wydawniczą we współpracy z naszym Wydawnictwem Naukowym. Pomysłów mamy wiele i mam nadzieję, że uda nam się je zrealizować, dzięki wsparciu Władz Uczelni.

Rozmawiała Katarzyna Dominiak