Osoba i naród, Perspektywa Jana Pawła II. Debata na Wydziale Społeczno-Ekonomicznym UKSW

W dwudziestą rocznicę śmierci św. Jana Pawła II na Wydziale Społeczno-Ekonomicznym UKSW odbyła się interdyscyplinarna debata poświęcona dziedzictwu intelektualnemu polskiego Papieża.

Debata odbyła się w ramach projektu naukowego „Osoba i naród – perspektywa Jana Pawła II”. Projekt, poświęcony koncepcji osoby i narodu w myśli Jana Pawła II, jest prowadzony przez międzywydziałowy zespół naukowców z UKSW, w tym z Instytutu Nauk Socjologicznych, Instytutu Nauk o Polityce i Administracji, oraz Instytutu Nauk Teologicznych. Celem projektu jest stworzenie monografii, z wykorzystaniem pogłębionej kwerendy bibliotecznej, nowych źródeł archiwalnych i badań socjologicznych.

– Założeniem projektu jest analiza i interpretacja oryginalnych idei św. Jana Pawła II, refleksja dotycząca związków między tożsamością kulturową, integralnością osoby a suwerennością narodu w ujęciu Karola Wojtyły – powiedział ks. dr hab. Ryszard Sadowski, prof. ucz., prorektor ds. nauki i współpracy międzynarodowej witając zebranych na debacie w imieniu ks. prof. Ryszarda Czekalskiego, rektora UKSW. – Projekt prezentuje tym samym dziedzictwo intelektualne Karola Wojtyły – św. Jana Pawła II.

Kierownik projektu dr hab. Rafał Wiśniewski, prof. ucz.  podkreślił, że celem zarówno projektu, jak też poświęconej Janowi Pawłowi II debaty jest przybliżenie spuścizny Papieża, uznawanego – jak wskazują badania socjologiczne – wciąż w naszym kraju, mimo „wzmożonej aktywności ludzi kwestionujących jego autorytet”, za „jednego z największych Polaków”.

Debata zgromadziła liczne grono naukowców z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego: z Wydziału Społeczno-Ekonomicznego (WSE), Wydziału Nauk Humanistycznych (WNH), Wydziału Nauk Pedagogicznych (WNP) oraz Wydziału Teologicznego (WT). W debacie wziął również udział socjolog prof. Krzysztof Koseła, były dziekan Wydziału Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Godność, wolność, odpowiedzialność

W jaki sposób w czasach, w których tak wiele mówi się o prawach człowieka, świadczyć dziś o godności, wolności człowieka i solidarności w rozumieniu Jana Pawła II zastanawiali się podczas pierwszego panelu ks. dr hab. Maciej Bała, prof. ucz., dziekan WFCh, dr hab. Michał Gierycz, prof. ucz., dziekan WSE, ks. prof. Piotr Mazurkiewicz i dr hab. Krzysztof Wielecki, prof. ucz. z WSE. Sesji przewodniczył dr Marcin Zarzecki z WSE.

Dr hab. Michał Gierycz, prof. ucz. wskazał na godność człowieka jako jeden z fundamentów nauczania papieskiego. Pojęcie to, w ujęciu Jana Pawła II, znacznie przekracza horyzonty myśli oświeceniowej, często uznawanej za rozpoczynającą dyskurs godnościowy.

– Jan Paweł II pokazuje nam, że człowiek nie jest ani jedynie bytem biologicznym, ani „autokreatorem”. Dzięki odniesieniu do Boga, katolicka antropologia nie wpada w żadną w dwóch skrajności oświeceniowych: ani w antropologiczny redukcjonizm, ani absolutyzm. Możemy zrozumieć sami siebie, w tym nasze nieskończone pragnienia i ograniczone możliwości – mówił dziekan WSE – jeśli zauważymy, że człowiek jest jedyną stworzoną istotą, w której definicję wpisany jest Bóg. Jan Paweł II podkreślał przy tym, że niezwykła godność wynikająca ze stworzenia „na obraz i podobieństwo” Boga, w chrześcijaństwie jest w dwójnasób pogłębiona: Jezus Chrystus stał się człowiekiem i umarł dla zbawienia każdego z nas. Trudno wyobrazić sobie mocniejsze uzasadnienie godności człowieka.

Omawiając podejście do praw człowieka i dobra wspólnego, dr hab. Michał Gierycz, prof. ucz. zauważył, że Ojciec Święty, w oparciu o transcendentne rozumienie godności osoby ludzkiej, próbował korygować liberalną wykładnię praw człowieka. Dobro wspólne – podkreślał Prelegent – obejmuje bowiem „wszystkich ludzi, każdego człowieka, ale i całego człowieka”. Mówiąc o dobru wspólnym Papież miał na myśli zatem nie tylko dobro doczesne, ale i wieczne; nie tylko dobro jednostkowe, ale i dobro naturalnych wspólnot, takich jak rodzina czy naród. Dlatego Jan Paweł II wzywał do uznania wolności religijnej za „serce praw człowieka”, jak również ogłosił Kartę Praw Rodziny i postulował międzynarodowy pakt chroniący „prawa narodów”.

Ks. dr hab. Maciej Bała, prof. ucz. mówiąc o wolności i odpowiedzialności w ujęciu papieskim przywołał encyklikę papieską Veritatis Splendor.

– W tej encyklice, która przez wielu była odrzucana, wolność zdefiniowana jest jako samouzależnienie się od Prawdy, która ode mnie nie zależy – mówił ks. dr hab. Maciej Bała, prof. ucz. – Nie ma wolności absolutnej. Gdyby nie istniała prawda o dobru lub była dla człowieka niedostępna, to i wybór byłby pozorny. Wolność bez wartości jest anarchią. Jan Paweł II wskazywał, że relatywizm nie prowadzi do wolności; prowadzi do niej poznanie prawdy o dobru. Przestrzenią wolności jest zatem ostatecznie uzależnienie od dobra.

Solidarność i podmiotowość

Ks. prof. Piotr Mazurkiewicz nawiązał do encykliki papieską Laborem exercens, stanowiącego drogowskaz dla wielomilionowego ruchu „Solidarność”.

– Papież już wcześniej inspirował nas, natchnął odwagą i przekonaniem, że trzeba żyć w zgodzie z własnym sumieniem. Gromadzące tłumy msze święte były dowodem na to, że to my jesteśmy gospodarzami w tym kraju, w którym rządzi mniejszość reprezentująca obcą ideologię. Dzięki Ojcu Świętemu zyskiwaliśmy wolność wewnętrzną, choć tej zewnętrznej nie było – mówił ks. prof. Piotr Mazurkiewicz, wspominając prowadzony w latach 80. wraz z ówczesnymi kolegami, zagrożony represjami, nielegalny kolportaż środowych katechez papieskich.

Prelegent podkreślił, że solidarność międzyludzka i wspólnota narodowa były dla Jana Pawła II wartościami, do których przywiązywał szczególną wagę. Przypomniał słynne kazanie wygłoszone na Gdańskiej Zaspie w 1987 r., przywołujące słowa z listu św. Pawła: „Jeden drugiego brzemiona noście, to zwięzłe zdanie Apostoła jest „inspiracją dla międzyludzkiej i społecznej solidarności”. Solidarność – to znaczy: jeden i drugi, a skoro brzemię, to brzemię niesione razem, we wspólnocie. A więc nigdy: jeden przeciw drugiemu. Jedni przeciw drugim. I nigdy «brzemię» dźwigane przez człowieka samotnie. Bez pomocy drugich. Nie może być walka silniejsza od solidarności”.

Dr hab. Krzysztof Wielecki, prof. ucz. w swoim wystąpieniu skupił się na kwestii podmiotowości w nauczaniu Jana Pawła II jako drogi do pełni społeczeństwa.

– Podmiotowość bywa dziś pojmowana jako wolność robienia tego, co się nam podoba – mówił prof. Krzysztof Wielecki. – Chodzi jednak o to, by w swoim postępowaniu kierować się zasadą: chcieć, móc, ale nie musieć czegoś zrobić, z uwagi na drugiego człowieka, który jest obrazem Boga samego.

Ks. dr hab. Maciej Bała, prof. ucz. zwrócił uwagę zabranych na obecne w nauczaniu papieskim, szczególnie w papieskiej encyklice Fides et ratio kategorie wiary i rozumu.

– Jan Paweł II podkreślał, że wiara nie boi się rozumu. Siłą chrześcijaństwa jest to, że racjonalność współgra z rzeczywistością religijną. Wiara irracjonalna może być niebezpieczna. Racjonalność broni wiarę przed fundamentalizmem – podkreślił dziekan WFCh.

Naród i wspólnota

Nad kategoriami narodu i wspólnoty w nauczaniu papieskim zastanawiali się dr hab. Anna Kozłowska, prof. ucz. z WNH, prof. Krzysztof Koseła z Uniwersytetu Warszawskiego, dr hab. Leszek Korporowicz, prof. ucz. z WSE i dr hab. Witold Starnawski, prof. ucz. z WNP UKSW. Sesji przewodniczył dr hab. Rafał Wiśniewski, prof. ucz. z WSE.

– Jan Paweł II postrzegał naród jako wspólnotę wartości i kultury, duchowe dziedzictwo, dar płynący z przeszłości. Bycie częścią narodu widział jako wartość daną i zadaną, do której trzeba dorosnąć, przyjąć ją i rozwijać. Czy to widzenie archaiczne? – zastanawiała się dr hab. Anna Kozłowska, prof. ucz. – Ja widzę w niej niezwykłe zadanie dla siebie. To koncepcja niesłychanie płodna, zakładająca zakorzenienie, a jednocześnie dająca przestrzeń wolności dla każdego z nas.

Dr hab. Anna Kozłowska, prof. ucz. zwróciła uwagę, że papieska koncepcja narodu jako „wspólnego dobra” pozostaje w kontrze do współczesnych teorii kwestionujących wartość wspólnot narodowych. Nazwała Karola Wojtyłę – teologa, pisarza, myśliciela, „wielkim ambasadorem kultury polskiej”, który „reprezentował Polskę wobec całego świata”.

Dr hab. Witold Starnawski, prof. ucz. przywołał Pamięć i tożsamość, książkę powstałą na kanwie rozmów Jana Pawła II z ks. prof. Józefem Tischnerem i prof. Krzysztofem Michalskim, w której poruszone zostały takie tematy jak doświadczenie zła związane z dwudziestowiecznymi totalitaryzmami, kwestię wspólnej Europy i roli demokracji, właściwego używania wolności oraz roli Kościoła we współczesnym świecie. Prof. Witold Starnawski wydobył swoiste „prowokacje” nauczania papieskiego, akcentujące dalekie od ponowoczesnego klimatu intelektualnego kategorie, min.: prawdy, kultury służącej wychowaniu, a także podstawowej roli rodziny, jako pierwszej naturalnej wspólnoty.

– Fundamentem myślenia papieskiego był personalizm. On daje podstawę myślenia o narodzie – mówił dr hab. Leszek Korporowicz, prof. ucz. przywołując koncepcję podkreślającą wolność i odpowiedzialność człowieka, w relacji z Bogiem i innymi ludźmi. – Mówił Ojciec Święty, że godność, wolność, honor to wartości fundamentalne dla człowieka, właściwe dla wspólnoty narodowej, nie będącej tym samym czym jest społeczeństwo. Nauczał, że naród nie istnieje bez pamięci, decydującej o tożsamości, że jest ona kluczowa dla rozumienia narodu. Bez pamięci staniemy się doraźni, sterowani przez sztuczną inteligencję – dodał Prelegent.

Prof. Krzysztof Koseła nazwał Jana Pawła II „wirtuozem w przekazywaniu światu polskiego doświadczenia”, pokazywaniu „uniwersalnego sensu polskości”. Prezentując najnowsze, przeprowadzone jesienią ubiegłego roku, badania empiryczne, wskazywał, że sposób rozumienia wartości (np. wolności czy narodu) prezentowany przez respondentów, nawet dalekich od Kościoła, nawiązuje do ich papieskiej interpretacji, nawet jeśli sama postać Jana Pawła II nie jest przez nich przywoływana. Myślę – dodał Prelegent – że Papież nie miałby nic przeciwko takiej sytuacji.

Pontyfikat papieski poza Europą

W trzecim panelu konferencji dyskutowano recepcję i znaczenie pontyfikatu Jana Pawła II w obszarach spoza świata zachodniego. Sesji przewodniczył ks. dr hab. Tomasz Szyszka, prof. ucz. z Wydziału Teologicznego, a uczestniczyli w niej wykładowcy tegoż wydziału: dr hab. Dominika Żukowska-Gardzińska, prof. ucz., ks. prof. dr hab. Jarosław Różański, ks. dr hab. Wojciech Kluj, prof. ucz. i ks. dr Adam Wiński.

W panelu poruszono odmienność przyjmowania Papieża, jak też jego nauczania w różnych częściach globu. Ksiądz prof. Jarosław Różański zwracał uwagę, że na gruncie krajów Afryki Jan Paweł II był przyjmowany entuzjastycznie. Jego nauczanie, podkreślające wagę i wartość miejscowych kultur, jak również otwarty sposób bycia zjednywały sobie serca słuchaczy, doświadczonych stuleciami kolonializmu. Dr hab. Dominika Żukowska–Gardzińska, prof. ucz. zwracała uwagę, że Jan Paweł II niejako dostosowywał podczas pielgrzymek swoje nauczanie o narodzie do sytuacji w Afryce, w której narody nie były ukształtowane w znaczeniu zachodnim, akcentując – kluczowe dla jego refleksji nad tą kategorią – znaczenie kultury. Ks. dr hab. Wojciech Kluj, prof. ucz. zwracał uwagę na dużo bardziej problematyczną recepcję osoby Papieża i nauczania papieskiego w Azji. Casus Indii, gdzie podczas jednej z pielgrzymek wybuchły znaczące protesty, a podczas drugiej okrojono do minimum spotkania z dużymi grupami ludzi, odsłaniał wyzwania związane z oskarżaniem Kościoła o prozelityzm. Z drugiej strony, ukazywał Prelegent, pielgrzymki papieskie wymuszały refleksję nad miejscowymi zwyczajami. Przykładowo, w Japonii cesarz zdecydował się wyjść do progu swego pałacu, by przywitać Papieża, na co zasadniczo protokół nie pozwał. Sytuację na gruncie państw Ameryki Łacińskiej opisał ks. dr Adam Wiński. Zwracał uwagę m.in. na wyzwania, jakie były związane z popularnością teologii wyzwolenia na tym obszarze.

Dalsza dyskusja w toku panelu dotyczyła kwestii „problematycznych” symboli i znaków Jana Pawła II, których dokonywał względem innych tradycji religijnych (jak np. ucałowanie Koranu czy spotkanie modlitewne w Asyżu). Zastanawiano się, czy  wykonywane obecne przez Papieża Franciszka gesty względem innych religii, budzące niekiedy poważne kontrowersje, jak np. szeroko komentowana obecność mitologicznej bogini andyjskiej Pachamamy w jednym z kościołów rzymskich podczas Synodu Amazońskiego, stanowią kontynuację tamtego zaangażowania czy też nie. Szerszym kontekstem tej dyskusji była refleksja nad inkulturacją i jej granicami, a w szczególności znaczeniem dziedzictwa grecko-rzymskiego dla teologii katolickiej.

– Podczas dzisiejszej debaty analizowaliśmy wielowątkową myśl Ojca Świętego i jej recepcję, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii godności i podmiotowości człowieka, narodu i wspólnoty opartej na wartościach – podsumował konferencję dr hab. Rafał Wiśniewski, prof. ucz. – Z wieloletnich badań socjologicznych wynika, że Jan Paweł II jest nadal postrzegany jako osoba, z której my – Polacy, jesteśmy dumni.  Wciąż czerpiemy z jego wymiarowej spuścizny, zaś w dobie kryzysu autorytetów, pozostaje On dla nas autorytetem.

Podziękowaniom przybyłym prelegentom i słuchaczom towarzyszyło otwarte dla wszystkich zainteresowanych zaproszenie do udziału w prowadzonych na Wydziale Społeczno-Ekonomicznym UKSW comiesięcznych seminariach poświęconych nauczaniu i recepcji myśli Jana Pawła II.

Projekt naukowy „Osoba i naród – perspektywa Jana Pawła II” realizowany jest w latach 2024-2026. Kierownikiem projektu jest dr hab. Rafał Wiśniewski, prof. ucz. Projekt finansowany jest ze środków budżetu państwa, przyznanych przez Ministra Edukacji i Nauki w ramach Programu Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w ramach modułu „Fundamenty”.