Cmentarze to skarbnica wiedzy

O wartości cmentarzy oraz badaniach inwentaryzacyjnych prowadzonych na polskich nekropoliach na Wschodzie mówi dr Bartłomiej Gutowski z Instytutu Historii Sztuki UKSW.

Panie Doktorze, cmentarze raczej kojarzą nam się ze sferą sacrum niż miejscem badań. Powszechnie uważa się, że zmarłym należny się spokój, którego badacze nie powinni zakłócać. Czy trudno jest zatem prowadzić badania naukowe na cmentarzach?

Rzeczywistość cmentarna jest bardzo różnorodna. To, oczywiście, jest przestrzeń religijna, ale bywa też parkiem pamięci, a niekiedy po prostu parkiem. Wiele zależy od miejsca, kontekstu kulturowego. Zresztą to nie jedyne funkcje cmentarzy. Na nich naprawdę wiele się dzieje. Można spotkać ludzi przychodzących odwiedzić swoich zmarłych bliskich, ale też turystów zwiedzających nekropolię, czy pracowników prowadzących różne prace. Obecność nas, badaczy – przynajmniej, do czasu, gdy nie rozkopujemy czy demontujemy nagrobków, raczej nie budzi kontrowersji. Na takie prace zresztą trzeba mieć zgodę i naprawdę ważny powód. To są zazwyczaj kwestie związane z ekshumacjami np. w poszukiwaniu ofiar prześladowań. Wiele zależy też od miejsca, lokalnych tradycji, ale też i rozstrzygnięć prawnych.

Pan i Pana zespół pracuje głównie na Ukrainie, Litwie i Łotwie. Jakie cmentarze zostały dzięki waszej pracy zinwentaryzowane?

Najwięcej cmentarzy udokumentowaliśmy na Ukrainie, gdzie na Tarnopolszczyźnie od lat prowadzimy badania wspólnie z prof. Anną Sylwią Czyż. Na pewno udokumentowaliśmy ponad 300 cmentarzy. Są wśród nich duże założenia takie jak w Tarnopolu, po niewielkie, gdzie znajdujemy jeden, dwa nagrobki. Wykonaliśmy także dokumentację cmentarza Na Rossie w Wilnie. W tym roku prowadziliśmy prace na dwóch cmentarzach: Bajkowa w Kijowie i św. Michała w Rydze, oraz na niewielkim cmentarzu przy kościele św. Franciszka w Rydze. 

                     Na zdjęciu badacze z UKSW na cmentarzu Bajkowa

Inwentaryzując polskie cmentarze z jednej strony chronimy je od zapomnienia. Z drugiej, otrzymujemy dodatkowy materiał kulturowy, edukacyjny. Co konkretnie możemy „pozyskać”, badając polskie cmentarze na Wschodzie?

Bardzo wiele, ale, oczywiście, zależy to od obszaru nauki, którym się interesujemy. Dla nas jako historyków sztuki najważniejsze są formy. Ich analiza staje się elementem poznawania kultury artystycznej miasta, regionu, kraju, zależności międzynarodowych itd. Dla historyków zaś najważniejsze są badania genealogiczne.

Cmentarze to naprawdę skarbnica wiedzy – rodzinne koligacje, lata życia, czasem także inne dane. Prowadzone są na nich prace nad roślinnością cmentarzy, ale też np. ornitologiczne. Cmentarze są również ważnym źródłem do badań językowych, zarówno poezji nagrobnej, jak i specyfiki lokalnego języka. Są też ważnym źródłem do studiów nad pamięcią, także podejmowania zagadnień związanych z historią medycyny. Badania nad cmentarzami na pewno z jednej strony są niszowe, ale z drugiej przydatne dla wielu dyscyplin. Efekty badań ważne są dla wielu osób, które interesują się swoją historią i swoją tożsamością.

Gdzie można znaleźć opracowania Państwa badań?

Efekty bieżących prac publikujemy w katalogach udostępnianych na stronach UKSW (cmentarzetarnoposkie.uksw.edu.pl; cmentarznarossie.uksw.edu.pl). Wyniki tegorocznych badań opublikujemy w katalogu Instytutu Polonika,  w formie bazy danych, dostępnych również on-line. Chciałbym podkreślić, że nasze prace możliwe są w dużym stopniu dzięki życzliwości i współpracy z Instytutem Polonika. Dzięki Instytutowi ukazały się opracowania naukowe z naszych prac – przede wszystkim monografia cmentarza na Rossie w Wilnie. Od wielu lat wydajemy też serię publikacji poświęconych cmentarzom Tarnopolszczyzny.

Jedną z najnowszych Państwa publikacji związanych z cmentarzami  jest podręcznik do ich dokumentacji nagrodzony na Targach Książki Akademickiej i Naukowej.

Cieszy się on dużą popularnością. W nieodpłatnej wersji on-line rozszedł się nakład 1000 egzemplarzy. Teraz przygotowujemy nowe, poprawione wydanie podręcznika oraz jego wersję ukraińską. Pracujemy także nad serią filmów instruktażowych, które będą dostępne on-line na Youtube. Poza prof. Czyż i mną występować będzie w nich też m.in. dr Marta Wiraszka i kilkoro innych uczestniczek i uczestników naszych wyjazdów.

Oprócz opracowań ważną częścią prezentacji wyników Państwa badań są wystawy.

Tak, zorganizowaliśmy ich już około 10, a najważniejszą z nich jest wystawa poświęcona wileńskiej Rossie, którą zrobiliśmy razem z Instytutem Polonika, we współpracy z Narodowym Centrum Kultury. Wystawa pokazana była m.in. w Warszawie na Krakowskim Przedmieściu, w Wilnie, Jarosławiu, Lubaczowie i innych miejscach.

Jej wersja cyfrowa dostępna jest w Google Art Project (https://artsandculture.google.com/exhibit/rossa/nAIi_i9DtdlmKg).

Jeszcze w tym roku odbędzie się organizowana przez Instytut Polonika wystawa poświęcona cmentarzowi Bajkowa. Otwarcie planowane jest 7 grudnia przed Kordegardą, naprzeciw Pałacu Prezydenckiego. Mam nadzieję, że uda się ją pokazać także na UKSW.

    

Na zdjęciach i zdjęciu tytułowym: nagrobki z cmentarza Bajkowa (fot. Norbert Piwowarczyk) 

Niedawno dr inż. Andrzej Długoński, pracownik Instytutu Nauk Biologicznych UKSW otrzymał grant z NCN na projekt „Cmentarze historyczne-sfera sacrum czy teren zieleni”. Dla Pana cmentarze to teren sacrum, teren zieleni czy obiekt kulturowo-badawczy?

Och, to zależy! Dla mnie jako naukowca to obszar badawczy. Dla mnie jako Bartłomieja Gutowskiego to przede wszystkim miejsce pamięci, może trochę sfera sacrum. A jednocześnie teren związany z aktywnością fizyczną, bo podczas prac wykonujemy dziennie nawet kilkanaście kilometrów, czasem trzeba również pokopać ziemię.

Rozmawiała Katarzyna Dominiak

Dr Bartłomiej Gutowski jest pracownikiem Instytutu Historii Sztuki UKSW, od 2019 kierownikiem kierunku Ochrona Dziedzictwa Kulturowego i Środowiska IHS. Do jego zainteresowań naukowych należą: architektura, kształtowanie przestrzeni miejskiej, sztuka sepulkralna XIX i XX wieku –  nekropolie na terenie dawnej Rzeczypospolitej  (Ukraina, Litwa), a także zagadnienia związane ze współczesną kulturą wizualną z uwzględnieniem statusu obrazu artystycznego oraz z polską krytyką artystyczną po 1945 roku. Jest członkiem Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Sekcji Polskiej Stowarzyszenia Krytyki Artystycznej AICA (od roku 2008 członek zarządu), Polskiego Towarzystwa Filozoficznego. Od 2013 roku kieruje projektami badawczymi i inwentaryzatorskimi dotyczącymi nekropolii polskich dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej.